Begrippen hebben een bepaalde betekenis. Als je zegt dat het regent, kom je er niet mee weg door te zeggen dat regen voor jou hetzelfde is als sneeuw. Een open deur natuurlijk, maar bij minder vanzelfsprekende begrippen liggen misverstanden al snel op de loer. Daarom heeft het zin om stil te staan bij de betekenis van een begrip.
Dat gaan we echter meestal uit de weg en vragen liever naar iemands persoonlijke invulling of idee over een bepaald begrip. Dan vragen we “Wat is X voor jou?”. De vraag zo geformuleerd roept op dat iedereen zijn persoonlijke opvatting geeft en dat staat samen nadenken over de betekenis van een begrip in de weg. In menig overleg of gesprek blijft een misverstand over een begrip onbenoemd met alle gevolgen van dien. Zelfs als we doorhebben dat we langs elkaar heen blijven praten. Waarom eigenlijk?
Begripsonderzoek is niet gemakkelijk, soms tijdrovend, maar altijd de moeite waard. Over hoe dat zit en hoe je een begrip kan onderzoeken, gaat deze blog.
“Wat is X voor jou?” is niet een goede vraag
Met de formulering “wat is X jou?, bijvoorbeeld “wat is verbinding voor jou?”, wordt strikt genomen niet naar de betekenis gevraagd. Het is een vraag naar een persoonlijke opvatting met alle ruimte om een heel persoonlijk antwoord te geven: “voor mij is verbinding een goed gesprek voeren” of “voor mij is verbinding aandacht hebben voor de ander”. Dergelijke antwoorden lijken ook meer op het noemen van vormen van verbinding dan het beschrijven wat verbinding is. Dit gebeurt meestal bij deze vraagformulering.
Meestal nemen we genoegen met deze antwoorden. Je kan eens bij jezelf afvragen waarom dat zo is. Het zou kunnen komen doordat het nu eenmaal moeilijk is de betekenis van een minder duidelijk begrip te onderzoeken of niet direct duidelijk is wat het nut van zo’n onderzoek is. Misschien speelt mee dat het elkaar bevragen op persoonlijke opvattingen gevoelig ligt en dat we bang zijn de ander niet in zijn of haar waarde te laten. Juist de formulering “wat is X voor jou?” maakt dat ook daadwerkelijk moeilijker.
Dat kan handiger. Dat is ook nodig, want hoe kunnen we zinvol met elkaar spreken, overleggen en besluiten nemen als we bij de sleutelbegrippen waar het nu juist om draait, langs elkaar heen praten?
De formulering van de begripsvraag
In het filosofische gesprek vragen we nooit “wat is X voor jou?”. We vragen simpelweg “wat is X?”. Dat is een duidelijke vraag naar de betekenis waar bezoekers van een filosofische praktijk aan moeten wennen. De formulering is zo kaal en dat vinden we in het algemeen ongemakkelijk. Gelukkig is het niet zo moeilijk om te variëren in de formuleringen:
“We hebben het steeds over X, maar wat is X eigenlijk?”,
“Hebben jullie ook de indruk dat we verschillend denken over X? Zullen we dat eens onderzoeken?”.
“Ik vraag me af of het duidelijk is wat we met zijn allen onder X verstaan. Wat is X?”
“Ik heb het idee dat we langs elkaar praten. Zou het helpen om te kijken wat we onder X verstaan?”
Zolang het maar duidelijk is dat we op zoek zijn naar de betekenis. Of op zijn minst naar een gezamenlijke betekenis. Hoe voer je een begripsonderzoek uit?
Het begripsonderzoek
Als voorbeeld om het begripsonderzoek toe te lichten, neem ik ‘verbinding’, een veel gebruikt begrip waar veel belang aan wordt gehecht. De betekenis is tegelijk tamelijk vaag en leent zich dus goed als voorbeeld. Het is gemakkelijk verschillende denkbeelden over verbinding erop na te houden. Hoe gaat een begripsonderzoek in zijn werk?
In een gesprek en zeker in een overleg zijn we gewend om de beurt onze opvatting te geven en dan daarover te discussiëren. Dat is sowieso niet de effectiefste vorm en al helemaal niet bij een begripsonderzoek. Beter is het om op zoek te gaan naar een definitie. Door expliciet op zoek te gaan naar een definitie breng je gezamenlijkheid aan in het gesprek, omzeil je het risico elkaars opvattingen te bediscussiëren en zal het niet snel persoonlijk worden.
Soort begrip?
In één keer een definitie geven, blijkt in de praktijk lastig. Begin met de vraag wat voor soort ding of iets een begrip is. Wat voor soort ding is verbinding? Het woord is een verzelfstandiging van het werkwoord verbinden. Dan ligt het voor de hand om ook een zelfstandig naamwoord te zoeken. Verbinding kan zowel iets fysieks als sociaals zijn. Het is duidelijk dat we het in deze context over iets sociaals hebben. Is het een relatie tussen mensen? Dat lijkt de letterlijke betekenis, maar het is geen synoniem. We hebben het vaak over het voelen van verbinding. Zou verbinding dan meer iets zeggen over de kwaliteit van een relatie? Dus verbinding is een relatie met een bepaalde positieve kwaliteit. Positief, want we waarderen verbinding.
Toetsen!
Terwijl bekeken wordt wat voor soort iets verbinding is, wordt met voorbeelden getoetst of wat we bedenken ook stand houdt. Dus bijvoorbeeld zo: In conflict zijn is ook een relatie, maar dan voelen we juist geen verbinding. Je kan bevriend zijn maar toch de verbinding verliezen. De vriendschap is daarmee niet verbroken maar er mist wel een bepaalde kwaliteit. Dus verbinding als een relatie met een bepaalde positieve kwaliteit houdt stand. Ook in het verdere onderzoek hieronder blijft het goed om te toetsen. Voor de bondigheid is dat niet meer gedaan in deze tekst.
Synoniemen en antoniemen?
Het soort ding bepalen lukt niet altijd. Het kan verrassend lastig blijken. Om het denken op gang te brengen is het behulpzaam om synoniemen of erop lijkende begrippen te zoeken. Voorbeelden zijn: relatie, band, saamhorigheid, betrekking, verstandhouding, interactie, gemeenschappelijkheid. Als dan de synoniemen weer getest worden dan valt op dat de begrippen beter bij verbinding passen als ze positief van kwaliteit zijn. Een goede relatie, sterke band, goede betrekking, goede verstandhouding en positieve interactie passen beter bij verbinding, terwijl een slechte relatie, slechte band enzovoorts er juist niet erbij passen. Al deze buurbegrippen lijken goede kandidaten om synoniem te zijn. Gemeenschappelijkheid en saamhorigheid hebben al in zichzelf een soort positieve kwaliteit. Alleen lijken die iets te specifiek te zijn om voor synoniem in aanmerking te komen.
Wat ook nuttig is, is juist het tegenovergestelde zoeken, de antoniemen. Dat zijn bij verbinding begrippen als verwijdering, vervreemding, scheiding, isolatie of afstand. Dat laatste wordt nogal eens gezegd: “ik voel een afstand”. Het valt nu op dat deze begrippen iets te maken lijken het met alleen staan.
Eigenschappen?
Welke eigenschappen horen bij het begrip? Of we nu een soort gevonden hebben of niet, het is waardevol na te gaan welke eigenschappen het begrip heeft. Bij verbinding gaat het om een bepaalde positieve kwaliteit. Welke eigenschappen bepalen die kwaliteit? Dat zijn (onder andere) wederkerigheid, vertrouwen, wederzijds respect en waardering. De eerder gevonden begrippen saamhorigheid en gemeenschappelijkheid lijken ook te passen als eigenschappen.
Vervolgens kan per eigenschap bekeken worden of die noodzakelijk is. Is verbinding mogelijk zonder wederkerigheid? Zonder vertrouwen? Op het eerste gezicht, zonder nu dit al te veel te onderzoeken, lijken deze twee eigenschappen wel noodzakelijk, terwijl bijvoorbeeld saamhorigheid dat niet is (het draagt wel bij maar zonder saamhorigheid kan er ook verbinding zijn).
Ten slotte kan ook gekeken worden of een eigenschap of groep eigenschappen voldoende zijn om te zorgen voor verbinding. Hier lijkt geen enkel begrip alleen voldoende te zijn. Wederkerigheid, vertrouwen, wederzijds respect en waardering als groepje mogelijk wel.
Voorwaarden?
Wat is er voor nodig om verbinding tot stand te brengen of te bevorderen? De antwoorden op deze vraag gaan niet alleen over het begrip zelf maar hangen ook al snel van de precieze context af. Dat geeft niks. Integendeel. Het is zinvol om daarover na te denken want dan krijgt het begripsonderzoek wat concrete handvatten. Algemene voorwaarden voor verbinding zijn bijvoorbeeld goede communicatie, meer tijd samen doorbrengen of eens iets anders doen dat het strikt noodzakelijke. Ook bieden de gevonden eigenschappen richting voor concrete handvatten. Waaruit bestaat die wederkerigheid bij ons? Is er voldoende vertrouwen in ons team?
De definitie en de waarde daarvan
Een mogelijke definitie op basis van dit onderzoek kan de volgende zijn. Verbinding is een positieve sociale relatie gestoeld op wederkerigheid, vertrouwen, wederzijds respect en waardering en gemeenschappelijkheid.
Is dat nu DE definitie van verbinding? Nee, dat hoeft ook niet. Deze definitie is een weerslag van wat het begripsonderzoek heeft voortgebracht. Alle deelnemers aan het onderzoek begrijpen hoe de definitie tot stand is gekomen.
Bovendien heeft het begrip meer ‘body’ gekregen doordat er eigenschappen en voorwaarden, tegengestelde en buurbegrippen aan zijn toegevoegd. Dat is van waarde als er in het gesprek weer mee verder wordt gegaan. Als er weinig verbinding gevoeld wordt in een bepaalde situatie kunnen daarin de eigenschappen zoals vertrouwen en respect in betrokken worden en kan vervolgens gewezen worden op de omgangscultuur en communicatiestijl. Als voorbeeld.
Niet googelen!
Googelen of opzoeken in een woordenboek lijkt handig en tijdbesparend, maar dat is niet zo. Het is niet tijdbesparend omdat de zoekresultaten meestal niet bevredigend zijn en weer nieuwe vragen oproepen. Zoals zo vaak met Google kan je verzanden en verdrinken in de zoekresultaten.
Belangrijker is dat het niet zozeer om het definitieve antwoord gaat maar om het uitvoeren van het denkonderzoek. Door gezamenlijk die weg van het onderzoek af te leggen is veel duidelijker hoe we over iets denken, waar oorspronkelijk het misverstand uit bestond en welke ruimte het begrip biedt om onderling te verschillen van opvatting. Dat is de werkelijke opbrengst en die valt niet te googelen.
Tot slot
Het begripsonderzoek hoeft niet een vast omlijnd plan te volgen en ook niet volledig te zijn. Alleen stil staan bij de eigenschappen van een begrip is al van waarde.
Het is handig als iemand, bijvoorbeeld de gespreksleider, voorzitter of notulist bij houdt hoe de definitie zich ontwikkelt tijdens het gesprek. Liefst zo dat iedereen kan meelezen, bijvoorbeeld met een flipover. Dan kunnen daar ook samenhangende begrippen, tegengestelden, eigenschappen e.d. worden opgeschreven. Veel plezier!
Meer weten?
Wil je meer weten over de methode of heb je interesse om een keer een filosofisch groepsgesprek onder begeleiding te doen? Neem dan contact met me op. Ik beantwoord graag al je vragen. Klik hier voor het contactformulier of klik op onderstaande knop om een afspraak te boeken voor een vrijblijvende kennismaking.