Begripsonderzoek is een waardevolle vorm van filosofisch denken. Het behoort tot het standaardrepertoire van de filosofisch practicus. Het is ook lastig en als het lastig is, zijn we gewend te gaan zoeken, te googelen. Maar daarmee gaan we het denken juist uit de weg. Hoe brengen we het denken dan op gang met wat hulp van buitenaf? Het etymologisch woordenboek biedt uitkomst!
Eerst heel kort nog wat over het begripsonderzoek. Waarom doen we dat? Denken gaat vaak over een begrip. Wat is X? In het dagelijkse leven is dat op het eerste gezicht niet altijd duidelijk, omdat we beginnen te na te denken over een probleem zonder het begrip zelf te onderzoeken. Terwijl vaak in het denken over het begrip iets eraan scheelt. Het begripsonderzoek zit verstopt en omdat we het niet uitvoeren, stokt het denken.
Alleen voelt het voor de meesten ongemakkelijk. Soms komt het denken niet op gang. Ga dan eens om het denken te stimuleren op zoek naar de etymologie van het begrip, de herkomst van de woorden. Dat kan met een etymologisch woordenboek, zoals op https://etymologiebank.nl/. Het kan heel verrassend zijn hoe bepaalde woorden oorspronkelijk werden gebruikt en waar ze vanaf zijn geleid. Dat brengt je op nieuwe ideeën en associaties zonder dat een zoekmachine je met een halfslachtig antwoord het bos instuurt. Het kan ook helpen woorden in andere talen erbij te betrekken.
Zo maar een paar voorbeelden:
“Twijfelen” Van het Oudhollandse “twival” waarin “twi” twee betekent en “val” (waarschijnlijk) voor “-voud” staat, dus tweevoud. Als je twijfelt val je dus figuurlijk in tweeën uiteen. Het is een mentale staat van onzekerheid, niet kunnen kiezen uit twee of meerdere opties. Vergelijkbare woorden zijn “weifelen” en “aarzelen” “De etymologie laat zien dat het toch echt andere begrippen zijn. Weifelen” komt van “weiven” oftewel “wuiven”, heen en weer gaan, dus feitelijk niet kiezen. “Aarzelen” is letterlijk richting de aars gaan, oftewel zoiets als terugkrabbelen, vergelijk met het Franse “reculer” waarin “cul” achterste betekent. Zo beschouwd is twijfelen een toestand waarin nog niet besloten is. Als de twijfel aanhoudt, kan het overgaan in weifelen of aarzelen.
“Verlegen”
Letterlijk “ver leggen”: verkeerd liggen, blijven steken, (door liggen) verslappen, verzwakt – In het Engels “shy” wat weer aan schuw doet denken. Interessant dat het in de oude betekenis dus ook verwijst naar het niet op zijn plek zijn, terwijl we vandaag de dag het veel meer op de persoon betrekken. Een verlegen persoon vertoont inderdaad alleen verlegen gedrag bij anderen waar hij of zich minder bij op zijn of haar gemak voelt.
“Concreet”
Samengegroeid, van Latijn “concrescere” samengroeien, Frans “Concret” gestold, massief, versteend. In de Middeleeuwse filosofie als werkelijk bestaand tegenover abstract. De laatste betekenis is hoe wij het begrip doorgaans gebruiken, maar het aspect van samengroeien is weer terug te vinden bij Hegel, die met het concrete doelt op het begrip dat ontspringt aan de tegengestelden. De tegengestelden zijn daarin samengegroeid. Massief en versteend verklaart het Engelse “concrete” voor beton. Door stil te staan bij de oude betekenis “samengegroeid” verrijkt het begrip “concreet” doordat het niet alleen werkelijk bestaand is, maar ook verweven is met de omgeving. Daarmee lijkt dus iets anders uitgedrukt te worden dan met het vergelijkbare begrip “specifiek”
Uit deze voorbeelden blijkt dat het denken door de etymologie erbij te halen, op gang komt, creatiever wordt en meer dan alleen de letterlijke betekenis weet te achterhalen. Ook de samenhang met vergelijkbare begrippen en de connotatie worden in het denken betrokken. Zo ontstaat een rijker beeld van het begrip.
Tot slot nog wat over het waarom en hoe van het begripsonderzoek. Problemen zijn vaak ‘denkproblemen’. Met begripsonderzoek kan je het denken verhelderen en misverstanden in gesprekken voorkomen. De filosofisch practicus begeleidt je in het uitvoeren van een begripsonderzoek. Hoe je dat zelf kan doen en hoe een begripsonderzoek in zijn werk gaat, kun je hier lezen: https://komdenken.nl/blog/het-begripsonderzoek-als-filosofisch-gesprek/. We grijpen naar Google, als het begripsonderzoek vastloopt. Maar juist dat vastzitten en het niet weten, is waardevol omdat van daaruit nieuwe inzichten kunnen ontstaan. Dus blijf bij het ongemak en Googel niet.
Googelen of het gewone woordenboek erbij pakken tijdens een begripsonderzoek is geen goed idee. Het levert meestal geen bruikbare antwoorden op. Bovendien zit de waarde in het denkonderzoek zelf en niet zozeer in de uitkomst. Kortom, niet Googelen!
Maar is Googelen dan geen goede manier om het denken op gang te brengen? Om alvast een eerste invalshoek te krijgen of verder te komen als we vastlopen? Nee, dat is het ook niet. Je laat je denkrichting dan al te veel een bepaalde kant op sturen. Je borduurt voort op de eerste invalshoek. Juist de blanco start waarin je het even nog niet weet en het vastzitten, is waardevol. Het zorgt ervoor dat je gaat exploreren en gaat associëren. Daardoor kunnen nieuwe denkrichtingen ontstaan. Voor de meesten onder ons voelt het vastzitten en het niet weten ongemakkelijk. Het is dus goed dat ongemak te verdragen.
Gerelateerd:
Het begripsonderzoek als filosofische gesprek
Filosofisch practicus, wat is dat nu weer?