De socratische dialoog of socratische methode is een gezamenlijk denkonderzoek om een bepaalde kwestie of vraag fundamenteler te onderzoeken. Daarbij gaat het niet om het vinden een pasklaar antwoord maar om het verkrijgen van diepere inzichten die door de deelnemers gedragen worden. Daarnaast bevordert de socratische gespreksvoering de onderlinge relaties en samenwerking door de ervaring van een gesprek met openheid, rust, vrijheid en respect voor elkaar standpunten, zonder de druk om meteen tot een besluit of concreet resultaat te moeten komen. Juist al deze aspecten van de socratische dialoog versterken latere besluitvorming en draagvlak.
Ik bied socratische dialogen in verschillende vormen aan al naar gelang de behoefte, trainingen voor socratische gespreksvoering en workshops als kennismaking. Bij interesse bespreken we vooraf wat de specifieke behoefte is en welke vorm daar het beste bij past. Daarvoor kom ik graag langs voor een vrijblijvend gesprek. Telefonisch is uiteraard ook mogelijk.
Ja, ik wil graag een verkennend gesprek
Meer over de socratische dialoog
Hieronder volgt een gedetailleerde uitleg over de socratische dialoog. Via de links in de inhoudsopgave kan je direct springen naar het deel wat je lezen wil:
Wat is de socratische dialoog?
De socratische dialoog is een gezamenlijk denkonderzoek waarin deelnemers samen op zoek gaan naar diepere inzichten in een fundamentele vraag of probleem. De socratische dialoog is een denkgesprek, die uiteraard terugvoert naar de Griekse filosoof Socraties die door vragen te stellen zijn gesprekspartners tot wijsheid wilde brengen. Dat is vandaag de dag nog steeds zo. Er bestaan vele varianten en vormen van socratische dialogen die allemaal tot doel hebben een bepaalde kwestie te verdiepen en te verhelderen door met elkaar gaan en vragen te stellen. Het doel is niet om snelle antwoorden te vinden, maar om vooronderstellingen, waarden en overtuigingen kritisch te onderzoeken.
Denkonderzoek? Het woord zegt het al, een denkonderzoek bestaat uit een kwestie of vraag te onderzoeken door ervoor na te denken. Bij veel vragen heeft het helemaal geen zin om die anders te onderzoeken door bijvoorbeeld eerst feiten te gaan verzamelen of toe te werken naar een plan van aanpak. Dat zijn we wel gewend en juist daarom blijven sommige vragen of kwesties hardnekkig terugkomen. Vragen zoals:
- Wat mag je van je collega’s verwachten?
- Waaruit bestaat goede samenwerking?
- Wat bedoelen we met werkdruk?
- Wanneer mag je iets voor de ander beslissen? Voor een patiënt, een klant, een collega?
- Welke rol speelt wetenschap in beleid?
- Wanneer is verandering wenselijk?
Deze vragen hebben een filosofische laag. Het zijn [[filosofische vragen]]. Het zoeken naar feiten over werkdruk gaat je niet verder helpen. Meteen aan de slag gaan met een betere manier van omgaan met werkdruk ook niet. Want dan wordt vergeten naar diepere oorzaken te kijken. Het scheelt ergens aan hoe we over werkdruk denken en dus ermee omgaan. Zonder dat eerst aan het licht te krijgen, verval je waarschijnlijk in hetzelfde patroon en schiet je niks op. Dat brengt ons meteen bij de waarde van het socratisch gesprek.
Wat levert een socratische dialoog op?
In een socratische dialoog bevragen de deelnemers de huidige manier waarop ze tegen een kwestie aankijken. De socratische dialoog levert geen plan van aanpak of een eenduidige antwoord, meer geeft belangrijke en waardevolle opbrengsten:
- Dieper inzicht en zelfreflectie
Deelnemers ontdekken vaak nieuwe perspectieven en krijgen een beter inzicht in hun eigen waarden, overtuigingen en vooronderstellingen. Door open te reflecteren, begrijpen ze beter waar hun ideeën op gebaseerd zijn en tot waar ze van toepassing zijn. - Verheldering van complexe vragen
Een socratische dialoog maakt complexe vragen overzichtelijker en inzichtelijker. Door samen te onderzoeken, wordt vaak pas helder waar het echt om draait. - Betere besluitvorming en groter draagvlak
Door een vraag of probleem van verschillende kanten te belichten, kunnen deelnemers beter geïnformeerde en doordachte beslissingen nemen. De kwestie is beter begrepen. Dit kan in teams leiden tot besluitvorming die breed gedragen wordt en beter aansluit bij de gedeelde waarden. - Versterking van onderlinge relaties en samenwerking
De socratische dialoog stimuleert openheid, respect en aandachtig luisteren. Deelnemers leren elkaar beter kennen en waarderen, wat de samenwerking kan verbeteren en vertrouwen versterkt. - Creatieve oplossingen en nieuwe ideeën
Door vragen te stellen en aannames te onderzoeken, komen deelnemers vaak tot verrassende nieuwe inzichten en oplossingen. Er scheelt immers wat aan de huidge manier van denken. Door daar druk op te zetten kan een deelnemer ‘ineens’ een mooie inval krijgen. De socratische kan helpen om los te komen van standaardoplossingen en tot innovatievere ideeën te komen. - Ontwikkeling van kritische denkvaardigheden
De socratische dialoog helpt deelnemers om kritisch na te denken, niet alleen over de vraag die besproken wordt, maar ook over hun eigen denken. Ze leren redeneren, analyseren en onderscheiden tussen mening en feit. - Ruimte voor persoonlijke en professionele groei
Door aan een socratische dialoog te nemen, leren mensen zichzelf beter kennen, wat kan bijdragen aan persoonlijke groei. In een professionele context kan dit leiden tot meer authenticiteit, integriteit en zelfbewust leiderschap. - Vergroten van begrip voor verschillende perspectieven
De dialoog zorgt ervoor dat deelnemers leren begrijpen hoe anderen denken, zelfs als ze het niet eens zijn. Dit kan helpen om polariserende verschillen te overbruggen en inclusiviteit te bevorderen. - Meer focus en helderheid
Door een vraag stap voor stap te ontleden, ontstaat er vaak een helder beeld van wat belangrijk is en wat niet. Dit helpt bij het stellen van prioriteiten en het aanscherpen van doelen.
De socratische dialoog levert dus niet alleen inhoudelijke antwoorden op, maar ook inzichten in hoe we denken, communiceren en samenwerken. Het proces zelf wordt vaak als waardevol ervaren, los van de uitkomst, omdat het helpt bij het ontwikkelen van persoonlijke en gezamenlijke wijsheid.
Wanneer heeft een socratische dialoog zin?
Een socratische dialoog is zinvol wanneer er behoefte is aan verdieping en reflectie. Die behoefte ontstaat meestal als er urgentie wordt ervaren of er veel belang aan wordt gehecht. Vanuit de kwestie bekeken, is een socratische dialoog zinvol als de kwestie:
- een morele of ethische dimensie heeft. “Wanneer hoef je je niet aan een afspraak te houden?” “Moet je altijd de autonomie van patiënt respecteren?”
- betrekking heeft op zingeving en waarden. “Welke verantwoordelijkheid hebben wij tegenover onze klanten? “Wat is goed bestuur?”
- over typische organisatievraagstukken rondom visie, missie en functioneren gaat. “wat betekent het dat we een regieorganisatie zijn?” “wat houdt goede samenwerking in? “wat is eigenlijk werkdruk?”
Niet zelden is de kwestie hardnekkig waardoor die zich steeds opnieuw voordoet. Bij praktischer zaken zoals bijvoorbeeld samenwerking of werkdruk zijn als verschillende aanpakken zonder blijvend resultaat geprobeerd. De algemene vraag die zich opdringt: hoe zit het nu echt? Dan is het tijd voor een socratische dialoog.
Hoe gaat een socratische dialoog in zijn werk?
De socratische is, zoals gezegd, een denkonderzoek; het is gezamenlijk filosoferen. Denken, filosoferen zijn activiteiten die zich niet zo goed laten inpassen in een vaste structuur en vorm. Dat gaat al snel ten koste van de creativiteit en spontaniteit. Bovendien is bij een vaste stramien de kans groot dat de deelnemers in de gebaande paden blijven denken. Terwijl het nu juist gaat om nieuwe inzichten en ideeën. De socratische gespreksvoering is vanuit dat oogpunt bij voorkeur zo vrij mogelijk.
De socratische dialoog zoals ik die bij voorkeur aanbied, heeft daarom niet een vaste structuur. Uiteraard komt aan de start wel de kwestie of vraag aanbod. Vervolgens wordt de filosofische laag daarin gezamenlijk aangeboord om dan het daadwerkelijke onderzoek te starten. Daarin komen verschillende technieken uit de [[filosofische toolkit]] bij kijken die ik al naar gelang de kwestie voorstel. Te denken valt aan de analogie, de metafoor, begripsonderzoek en uiteraard logisch redeneren. Zie voor meer details: [[het vrije socratische gesprek]].
Met de term ‘socratisch gesprek’ wordt door vakcollega’s meestal een vastomlijnd gesprek bedoeld met een vaste structuur. Kenmerkend voor die vorm is dat die met een vraag begint waarna deelnemers concrete situaties erbij bedenken om er vervolgens één te kiezen. Die situatie wordt dan besproken totdat die voor iedereen helder en duidelijk is. Vervolgens geeft elke deelnemer het antwoord op de voor die concrete situatie, met een argumentatie. De verschillende antwoorden worden ten slotte verder onderzocht. In die fase is er meer vrijheid en ruimte om filosofisch te onderzoeken. De vaste structuur van het socratisch gespek heeft ook voordelen: door de vraag te verbinden aan een concrete situatie brengt scherpte aan, zorgt ervoor dat de deelnemers gezamenlijk blijven denken en zich herkennen in de kwestie. Voor meer details: [[het socratische gesprek]]. Het socratisch gesprek is te hanteren als een filosofische vorm van collegiale intervisie.
Praktisch gezien is er een gespreksleider. Dat is de rol die ik gebruikelijk op mijn neem. Er wordt niet alleen gesproken, maar ook geschreven. Voor jezelf of op whiteboard/flipover. Idealiter schrijft één van de deelnemers. Omdat een socratisch gesprek veel vertraging en stiltes kent, is er ook aardig wat tijd voor, zo’n 2 tot 3 uur. Een kort gesprek van 1 uur kan ook, maar dat is dan meer een kennismaking met de socratische dialoog.
Vormen van de socratische dialoog
Om het denkonderzoek te bevorderen, helpt het om een paar “spelregels” in het socratische dialoog te hanteren:
Vertragen: eerst denken, dan spreken
De socratische dialoog zet aan tot denken en als iemand denkt, is die persoon stil. Dus anders dan in gewone gesprekken, vallen er veel meer stiltes. Dat vinden we soms ongemakkelijk, maar hier is dat een heel goed teken. Er wordt gedacht! Pas dan wordt er gesproken. Dus eerst denken, dan spreken. Niet al sprekende je gedachten vormen. (“Ik denk nu even hardop…”).
Aandachtig en letterlijk luisteren
Om gezamenlijk te kunnen denken, is het dan zaak die uitgesproken gedachte goed te horen, of het nu een vraag of een bewering is. Zodra je een woord verandert in die uitgesproken gedachte, of die samenvat of interpreteert (“ik denk wat je zeggen wilt is dit…”), dan is het niet meer die gedachte. Dat vraagt dus om heel aandachtig en letterlijk te luisteren, woord voor woord, wat er gezegd wordt.
Vrijmoedig spreken
Bij een denkonderzoek gaat het om de waarheid. In onze gewone gesprekken gaat het om nog veel meer dingen. Hoe we overkomen, of we aan de (ongeschreven) regels voldoen, of we invloed hebben en nog veel meer. Allemaal zaken die we buiten het socratische gesprek willen houden. Dus niet je afvragen of een vraag of bepaalde gedachte wel interessant is of misschien te indringend. Heb je een vraag? Stel die! Heb je een ingeving? Spreek die uit! Dat doen vergt een vorm van moed, namelijk vrijmoedigheid. De oude Grieken noemen dat [[parresia]].
Wil het echt weten
Als echt wil weten hoe het zit, ben je bereid ook je eigen ideeën ter discussie te stellen. Je staat er voor open dat je het niet weet. Dat betekent ook dat als iemand wat beweert dat je dat eerst echt wil begrijpen voor je er tegenin gaat. Je neemt een onderzoekende, open houding aan: de [[filosofische houding]]. Je durft te twijfelen.
Interesse gewekt?
Heb je interesse om een socratische dialoog of een socratisch gesprekte voeren? Of wil je meer weten? Ik kom graag langs om daar verder over te spreken. Dat kan ook telefonisch of online. Uiteraard is dat gratis en vrijblijvend. Als je een concrete kwestie voor ogen hebt, stippen we dat dan al even aan.
Ja, ik wil graag een verkennend gesprekHeb je een algemene vraag. Stel die gerust. Dat kan via het contactformulier of per email.
Meer weten over
- de [[filosofische toolkit]]?
- [[het vrije socratische gesprek]]
- [[het socratische gesprek]]
- het verschil tussen discussie en dialoog? [[dialoog versus discussie]]
- wat [[filosofische vragen]] zijn?
- de [[filosofische houding]]?